نفر بیست وپنجم پله

بررسی منابع محدود تاریخی بیانگر این است که ارسنجان در طول تاریخ یکی از ولایات و یا شهرستان‌های اصلی فارس بوده است.
وضعیت شهر در دوره مادها، هخامنشیان و سلوکیان مشخص نیست .
ﺩﺭ ﺯﻣﺎﻥ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎﻥ ﻓﺎﺭﺱ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻛﻮﺭﻩ تقسیم شد ﻛﻪ ﺍﺭﺳﻨﺠﺎﻥ ﺟﺰﺀ ﻛﻮﺭﻩٔ ﺍﺳﺘﺨﺮ ﻣﺤﺴﻮﺏ ﻣﻲ‌ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺏ ﺍﻗﻠﻴﻢ ﭘﺎﺭﺱ ﭼﻨﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ: ﻛﻮﺭﻩٔ ﺍﺳﺘﺨﺮ ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﺁﻥ ﺷﻬﺮ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺍﺳﺘﺨﺮ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﻭﺳﻌﺖ ﺁﻥ ﺍﺯ ﺳﺎﻳﺮ ﻛﻮﺭﻩ‌ﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮﺩ. ﺁﺑﺎﺩﻩ، ﻳﺰﺩﺧﻮﺍﺳت، ﺍﻗﻠﻴﺪ ﻭ ﺍﺭﺳﻨﺠﺎﻥ ﻫﻤﻪ ﺍﺯ ﺗﻮﺍﺑﻊ ﺍﻳﻦ ﻛﻮﺭﻩ ﺑﻮﺩﻩ‌ﺍﻧﺪ.
در بعد از اسلام حداقل در دو دوره سلسلهٔ آق‌قویونلو و دورهٔ ایلخانان مغول (۶۵۴ـ۷۵۰)  سکه در ارسنجان ضرب می‌شده که نشانی از وجود حاکم در این شهر بوده است .
در دورهٔ صفویه ارسنجان یکی از بلوکات ولایت فارس بوده وحاکم از طرف بیگلربیگی فارس که به نوعی نایب‌السلطنه بوده معرفی می‌شد .
 ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ۱۱۳۵ ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی ﻣﺤﻤﻮﺩ ﺍﻓﻐﺎﻥ ﻫﻤﺮﺍﻩ ﺑﺎ ﻟﺸﻜﺮﻳﺎﻥ ﺧﻮﺩ ﺍﺯ ﺷﻬﺮ ﻋﺒﻮﺭ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻣﺮﺩﻡ ﺑﺮﺍﻱ ﺍین که ﺩﺭ ﺍﻣﺎﻥ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻥ ﺍﻃﺮﺍﻑ ﭘﻨﺎﻩ ﺑﺮﺩﻩ‌ﺍﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻦ ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪٔ موجود ﭼﻨﻴﻦ ﺍﺳﺖ: «ﺩﺭ ﺷﻬﺮ ﺷﻌﺒﺎﻥ ﺳﻨﻪ ۱۱۳۵ ﺟﻬﺖ ﻋﺒﻮﺭ ﺍﻓﺎﻏﻨﻪ ﻭﺍﺭﺩ ﺷﺪﻳﻢ».
در کتاب ﺣﺪﺍﺋﻖ ﺍﻟﺴﻴﺎﺣﻪ به قلم ﺣﺎﺝ ﺯﻳﻦ‌ﺍﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮﻭﺍﻧﻲ که ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ۱۲۴۲ ﻫـ.ﻕ. ﺗﺄﻟﻴﻒ گردیده چنین نگاشته شده است: «ﺫﻛﺮ ﺍﺭﺳﻨﺠﺎﻥ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﺍﻭﻝ ﻭ ﺳﻜﻮﻥ ﺭﺍ ﻭ ﻛﺴﺮ ﺳﻴﻦ ﻣﻬﻤﻠﻪ ﻭ ﺳﻜﻮﻥ ﻧﻮﻥ ﻭ ﺟﻴﻢ ﻣﻊ ﺍﻻﻟﻒ ﻭ ﺳﻜﻮﻥ ﺛﺎﻧﻲ. ﺑﻠﻮﻛﻲ ﺍﺳﺖ ﺍﺯ ﻓﺎﺭﺱ ﻭ ﺩﺭ ﺷﻤﺎﻝ ﺷﻴﺮﺍﺯ ﺍﺗﻔﺎﻕ ﺍﻓﺘﺎﺩﻩ ﻭ ﭼﻬﺎﺭ ﻣﺮﺣﻠﻪ (ﻣﻨﺰﻝ) ﺍﺯ ﺁنﺠﺎ ﺩﻭﺭ ﻭ ﻫﻮﺍﻳﺶ ﺑﻪ گرمی ﻣﺎﻳﻞ ﻭ ﺁﺑﺶ ﻣﻌﺘﺪﻝ ﻭ ﻣﺮﺩﻣﺶ ﻫﻤﮕﻲ ﺷﻴﻌﻪ ﻣﺬﻫﺐ».
در دورهٔ فرمانروایی نادر، دورهٔ زندیه و قاجاریه حاکم ارسنجان که در احکام به صورت‌های مختلف حاکم محلی، ناظم، ظابط، نایب‌الحکومه و حاکم نظامی خوانده می‌شد از طرف حکمران فارس و یا مستقیما از طرف شاه کشور انتخاب می‌گردید.
ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ۱۲۲۵ ﻫـ.ﻕ. ﺳﺘﻮﺍﻥ ﻫﻨﺮی H.peutinger ﻋﻀﻮ ﺍﺩﺍﺭﻩٔ ﻛﻤﭙﺎﻧﻲ ﻫﻨﺪ شرقی ﻛﻪ ﺑﺮﺍﻱ ﻧﻘﺸﻪ‌ﺑﺮﺩﺍﺭﻱ ﻭ ﺑﺮﺭﺳﻲ ﻗﺴﻤﺖ‌ﻫﺎﻳﻲ ﺍﺯ ﺷﺮﻕ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺍﺯ ﺭﺍﻩ ﻛﺮﻣﺎﻥ، ﺷﻬﺮ ﺑﺎﺑﻚ، ﻫﺮﺍﺕ ﻭ ﺳﺮﭼﻬﺎﻥ ﺑﻪ ﺍﺭﺳﻨﺠﺎﻥ ﺭﺳﻴﺪﻩ بود ﺩﺭﺑﺎﺭﻩٔ ﺷﻬﺮ ﺍﺭﺳﻨﺠﺎﻥ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺩﺍﺩﻩ ﺍﺳﺖ : «... ﺩﺭ ﺷﻬﺮ ﺍﺭﺳﻨﺠﺎﻥ ﻣﻘﺮ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻮﺩﻩ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ‌ﺁﻣﺪ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺍﺳﺖ ﻭﺳﻴﻊ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻣﻴﺎﻥ ﺑﺎﻍ‌ﻫﺎﻱ ﺑﺰﺭگ ﻣﺤﺼﻮﺭ ﻣﻲ‌ﺑﺎﺷﺪ . ﺷﻬﺮ ﺩﺭ ﺩﺭﻩ ﻭﺍﻗﻊ ﺷﺪﻩ ﻭ ﻣﺤﺼﻮﺭ ﺩﺭ ﺗﭙﻪ‌ﻫﺎﻳﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻗﻠﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺯﻳﺮ ﻛﺸﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ‌ﺍﻧﺪ ﻭ ﺭﻭﺩﻫﺎﻱ ﻓﺮﺍﻭﺍﻥ ﻭ ﺫﺧﺎﻳﺮ ﺁﺏ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺩﺍﺭﺩ...». ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺭﻭﺩﻫﺎ ﺩﺭ ﻃﻮﻝ ﻧﻴﻢ ﻣﻴﻞ ۱۰ ﺗﺎ ۱۲ ﺁﺳﻴﺎﻱ ﺁﺑﻲ ﺭﺍ ﻣﻲ‌ﭼﺮﺧﺎﻧﺪ.
تحقیقاتی که در خصوص محل حکومت و سلسله مراتب اداری و سیاسی در ارسنجان باشد در دسترس نیست. ولی به نظر می‌رسد در دورهٔ قاجاریه عمارتی که بین مسجد جامع و مدرسهٔ سعیدیه قرار داشته محل حکومت بوده است و افرادی مانند ناصر خان، غلام‌حسین خان، غلام‌علی خان، سالار مکرم، عبدالحسین خان و... با عنواینی مانند ناظم، ظابط و نایب‌الحکومه منصوب شده و کار می‌کردند .
محدودهٔ حکومتی ثابت نبوده و گاهی علاوه بر ارسنجان عشایر چهاراهی و لشنی و کربال و خرامه به آن اضافه می‌شدند ولی به طور کلی از جنوب قنقری و بوانات و شهرستان پاسارگاد و مناطقی از مرودشت و کربال و آبادهٔ طشت محدودهٔ جغرافیایی حکومت ارسنجان بوده است .

شیوه اداره شهر و توابع به این صورت بوده که با توجه به غیر بومی بودن نایب‌الحکومه رابط بین مردم در شهر و توابع و عشایر کلانتران و کدخدایان بوده‌اند. آن‌ها به خوبی دریافته بودند حکومت کردن بر مردم تنها از طریق خودشان امکان‌پذیر است و در مواردی که آنها خودشان مداخله می‌کردند دچار مشکل می‌شدند. جالب آن‌که در تعریف خاطرات ارسنجان توسط مطلعین هم کمتر اسامی آن‌ها بیان می‌گردد.

نامهٔ مرحوم اشرف‌الکتاب به نایب الحکومهٔ فارس مبنی بر شکایت از سالار مکرم ظابط ارسنجان 

انجام امور عمرانی به صورت وقف و یا حکومتی بوده است و معمولا بزرگان شهر مستقیما با والی فارس مرتبط بوده‌اند. سند ذیل درخواست کمک از والی فارس جهت تعمیر سیل‌بند (سیل بست) ارسنجان می‌باشد (این سیل بست قبلا توسط منصور‌السلطنه بازسازی شده بود).

معمولا سیستم قضایی جزو مناصب و مشاغل دینی محسوب می‌شده و از سیستم حکومتی جدا بوده است .مناصب دینی مانند شیخ السلامی، امام جمعه، قاضی و... در اختیار علما بوده و قاضیان متبحری از ارسنجان رشد کرده‌اند که مشهورترین آن‌ها قاضی عبدالکریم ارسنجانی رابط نادر شاه افشار و سلطان محمود چهارم و حکیم اوغلو علی پاشا فرماندهٔ ترک می‌باشد. (نادر برای الحاق دو مذهب سنت و تشیع کوشش فراوان به کار برده است. این سیاست کاملاً مخالف روش شاه اسماعیل و جانشینان وی بود که عقیده داشتند مذهب شیعه در ایجاد اتحاد و اتفاق بین قبایل مختلف ایران نقش بزرگی بازی کرده است. اما نادر بیشتر دارای تمایلات بین‌المللی بود تا ملی و پیوسته آرزو داشت که خاک ایران را حتی المقدور توسعه دهد و از حدود امپراتوری صفوی تجاوز کند و رویای فرمانروایی در جهان اسلام متحدی را لباس حقیقت پوشد. قاضی عبدالکریم یکی از سفیران بین ایران و عثمانی بود.)
در مذاکرات انجمن ایالتی فارس درزمان مشروطه از قاضی دیگری بدین شرح یاد میشود:
«سپس مشروحة رئیس عدلیه قرائت شد و توضیحاتی که سابقاً بابت حاج ملا حسن اصطهباناتی و مؤتمن‌الوزاره و حاج عباس ارسنجانی و میرزا محمدرضای ثبات عدلیه خواسته، فرستاده بودند.»

به علت وجود مدرسه دینی در ارسنجان علمای ارسنجانی در ارسنجان و مناطق اطراف و شیراز به صورت مجتهد ، مدرس ، شیخ السلامی ، امام جمعه وقاضی حضور داشتند.
پس از نهضت مشروطیت در اولین دوره قانون‌گذاری به سال ۱۲۸۵ هجری شمسی قانونی تحت عنوان قانون تشکیلات ایالات و ولایات به تصویب رسید. ماده ۲ قانون مزبور واژه‌های ایالت و ولایت را تعریف و اسامی ۴ ایالت را که عبارت بودند از آذربایجان، کرمان و بلوچستان، فارس و بنادر و نیز خراسان و سیستان مشخص نمود.
در تعریف ایالت و ولایت چنین آمده‌است: «ایالت قسمتی از مملکت است که دارای حکومت مرکزی و ولایت حاکم‌نشین جزء است؛ و ولایت قسمتی از مملکت است که دارای یک شهر حاکم‌نشین و توابع باشد، اعم از اینکه حکومت آن تابع پایتخت یا تابع مرکز ولایتی باشد.» واحدهای دیگر تقسیماتی مشخص شده در قانون؛ بلوکات و ناحیه بوده‌است.
در زمان مشروطه عبدالحسین خان نایب الحکومه بوده و در شرح مذاکرات مذاکرات انجمن ایالتی فارس اشاراتی به ایشان شده است:
«چندی قبل عبدالحسین خان نایب الحکومه با یک دسته سرباز رفته است باقی مالیاتی را به حیطة وصول رساند و از قراری که راپورت رسیده، یک نفر از سربازان گلوله خورده است. حال اگر انجمن ایالتی تصویب فرمایند که یک نفر از طرف نیابت ایالت و یک نفر از طرف انجمن ایالتی به ارسنجان رفته، حقیقت امر را معلوم داشته، که از روی بصیرت قرار لازمه داده شود... .»

تا دومین قانون تقسیمات کشوری در۱۶ آبانماه سال ۱۳۱۶ هجری شمسی که قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران به تصویب می‌رسد غلامعلی گزرسس نایب الحکومه ارسنجان و کربال بودند و بعد از آن با نام بخشدار ارسنجان و کربال که مستقیما زیر نظر حکومت فارس بودن کار میکردند .
کماکان از جنوب آباده ، شهرستان پاسارگاد، کربال ، مرودشت ، آباده طشت وسیدان محدوده جغرافیایی حکومت ارسنجان بوده است .

سند های ذیل ناظر بر اداره امور خفرک و مرودشت  وسیدان توسط نایب الحکومه ارسنجان میباشد. 

 بعد ازقانون تقسیمات کشوری در۱۶ آبانماه سال ۱۳۱۶ هجری شمسی غلامعلی گزرسس نایب الحکومه ارسنجان و کربال با عنوان  بخشدار ارسنجان و کربال مکاتبات را امضا می کردند

موضوع سند : سربازگیری دهستان کمین قریه سعادت آباد

در سالهای بعد غلامعلی گزرسس به دلایلی بخشداری را به زرقان منتقل میکند اسناد حاکی از آن است دلایل این امر عدم تمکین و مقاومت بزرگان ارسنجانیها از فرامین حکومتی مانند سربازگیری و مالیات بوده است .
از غلامعلی گزرسس میپرسند چرا حکومت را به زرقان منتقل کردید و ایشان به کنایه میگوید اگر قرار باشد بزرگان ارسنجان به ترتیب از پله ای بالا روند من نفر بیست و پنجم آن پله هستم .
بیان طنزی است که در آن زمان یکی از سادات ارسنجان از مامور مالیات خواسته بودند که در حیطه ملک او مالیات نگیرد و وقتی مامور مالیات از ایشان میپرسد که ملک ایشان تا کجاست آن فرد که صدای بلندی هم داشته میگوید تا آنجا که صدای من برسد املاک من است و مامور مالیات میگوید پس به این صورت با صدای رسای شما کل ارسنجان محدوده شماست و نباید از ارسنجان مالیات گرفت .

نامه وزارت داخله مبنی بر نواقص عملیات سربازگیری 

علی ایحال هیئت وزیران درجلسه مورخ ۳/۱۲/۱۳۵۴ بنابه پیشنهاد شماره ۱۲۳۳۶/م مورخ ۲۵/۱۱/۱۳۵۴ وزارت کشور و باستناد تبصره ۲ ماده ۲ قانون تقسیمات کشوری مصوب آبان ماه ۱۳۱۶ مجددا بخش ارسنجان (مرکز ارسنجان‌) شامل دهستانهای ارسنجان‌، کمین سرپنیران را تصویب نمودند.
در ﺗﺎﺭﻳﺦ ۲۸/۱۲/۱۳۷۵ ﻫﻴﺄﺕ ﺩﻭﻟﺖ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻥ ﺍﺭﺳﻨﺠﺎﻥ ﺭﺍ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻧﻤﻮﺩﻧﺪ ﻭ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﺍﺭﻱ ﺍﻳﻦ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻥ ﺩﺭ ﺗﺎﺭﻳﺦ ۲۷/۹/۱۳۷۶ ﺗﻮﺳﻂ ﺁﻗﺎﻱ ﺻﺤﺮﺍﺋﻴﺎﻥ ﺍﺳﺘﺎﻧﺪﺍﺭﻱ ﻭﻗﺖ ﻓﺎﺭﺱ ﺍﻓﺘﺘﺎﺡ ﺷﺪ.

منابع
سرگذشت تقسیمات کشوری دکتر حسن حبیبی
مرشدلو، ۱۳۸۸(نادر شاه)
دانشنامه ویکی پدیا
astroph.persiangig.com/arsanjan/arsanjan.htm