جغرافیای دانش

این گزارش با اشاره به انقلاب چاپ بیان می‌کند که این پیشرفت نه‌تنها یک موفقیت بزرگ در تولید کتاب، بلکه انقلابی در دسترسی به دانش در اروپا بود زیرا پیش از اختراع دستگاه چاپ کلیسای کاتولیک با کنترل آموزشگاه‌ها، کاتبان و کتابخانه‌ها نقش یک میانجی را بازی می‌کرد. ولی حتی با وجود این تغییر بنیادین، بازهم دانش مدون دنیا در بین دانش‌آموختگان کشورهای صنعتی باقی ماند.

با پیدایش اینترنت، این امید به وجود آمد که شاید دسترسی به دانش بیشتر شود و دانش به دست گروه‌های ضعیف‌تر و دورتر از تولیدکنندگان و منبع‌های اطلاعات برسد. ولی این امید هنوز به واقعیت نپیوسته است. بنیادهای دانش، تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان، بسیار متمرکز باقی مانده‌اند. به عقیده این پژوهشگران دلیل این امر می‌تواند توان اقتصادی بنیادهای بزرگ دانش و ساختار موجود حقوق معنوی باشد.

این گزارش با به‌کارگیری ده نمودار جالب به بررسی ابعاد گوناگون پراکندگی دانش پرداخته است. نخست پیش‌نیازهای دسترسی به دانش در عصر دیجیتال، که سواد و میزان نفود اینترنت است، بررسی شده و سپس به بنیادهای دانش، از رسانه‌های جمعی تا ناشران، پرداخته شده است. در پایان محتوای تولید شده به‌دست کاربران در بنیادهای تازه دانش، مانند ویکی‌پدیا، آزموده شده‌اند.

در ادامه به این نمودارها نگاهی می‌اندازیم.

سواد و جنسیت

باسوادی نقشی بنیادین در تبادل دانش دارد و بدون سواد انتقال بیشتر گونه‌های دانش مدون ممکن نیست. این نقشه نرخ باسوادی و نرخ باسوادی بر اساس جنسیت در دنیا را نشان می‌دهد. در داده‌های به‌کار رفته برای این نقشه باسوادی به عنوان شمار افراد بالای ۱۵ سال که توانایی خواندن و نوشتن دارند تعریف می‌شود.
در مجموع ۸۲ درصد از کل مردم جهان باسواد هستند. در بیشتر کشورهای دنیا نرخ با سوادی زنان و مردان تقریبا برابر است اما در کشورهایی مانند افغانستان و نیجر نسبت مردان با سواد بسیار بیشتر از زنان باسواد است و همین امر باعث تفاوت بین آمار مردان با سواد جهان (۸۷ درصد) و آمار زنان با سواد (۷۷ درصد) می‌شود. هنوز در بیست و یک کشور جهان باسوادان در اقلیت قرار دارند.
نرخ باسوادی در ایران بین ۷۱ تا ۸۰ درصد است.

نفوذ اینترنت

این نمودار که بر اساس آمار سال ۲۰۰۸ بانک جهانی می‌باشد، شمار افراد دارای دسترسی به اینترنت و درصدی از کل جمعیت که به اینترنت دسترسی دارند را نشان می‌دهد. در این نمودار اندازه هر کشور نشانگر نسبت کاربران اینترنت آن کشور به کل کاربران اینترنت در جهان و تیرگی هر کشور نشانگر نفوذ اینترنت (نسبت کاربران اینترنت به کل جمعیت کشور) در آن کشور می‌باشد. کشورهایی که کاربران اینترنت آن از ۲ میلیون نفر کمتر بوده‌اند از نقشه حذف شده‌اند.
چین برخلاف ضریب نفوذ نسبتا پایین (پایین‌تر از ایران) بیشترین شمار کاربران اینترنت را دارد. به دلیل شمار کم کاربران اینترنت در آمریکای جنوبی این قاره کوچکتر از ایالات متحده نمایش داده شده و کل قاره آفریقا به سختی دیده می‌شود.
ضریب نفوذ اینترنت در ایران ۴۱ تا ۵۰ درصد گزارش شده است.

 روزنامه‌های دنیا

این نقشه ۱۰۰ روزنامه بزرگ دنیا و تیراژ چاپی کل هر کشور را نشان می‌دهد. منبع داده‌های این نقشه آمار بانک جهانی از روزنامه‌های چاپ‌شده به ازای هر ۱۰۰۰ نفر در هر کشور (کل نسخه‌های چاپ شده تمام روزنامه‌ها) در سال ۲۰۰۵ میلادی می‌باشد. بانک جهانی روزنامه را نشریه‌ای که حداقل چهار روز در هفته منتشر می‌شود تعریف می‌کند. داده‌های Newspapers24.com برای نمایش دفترهای اصلی ۱۰۰ روزنامه بزرگ چاپی دنیا به کار گرفته شده است.
شمار روزنامه‌های چاپ شده (به ازای هر نفر) در کشورهای اسکاندیناوی و ژاپن بیش از هرجای دیگری در دنیاست. ۵ روزنامه نخست از نظر بیشترین شمارگان‌ در دنیا در ژاپن منتشر می‌شوند.
داده‌ای برای ایران وجود ندارد!

مکان دانش

این نقشه محل انتشار ۹۵۰۰ مجله‌ دانشگاهی فهرست شده در تارنمای دانش تامپسون رویترز، مهمترین و اثرگذارترین مجموعه محتوای دانشگاهی، در سال ۲۰۰۹ را نشان می‌دهد. در این نقشه هر کشور با یک مستطیل که اندازه آن متناسب با شمار مجله‌های چاپ شده در آن کشور و تیرگی آن نشانگر میانگین ضریب تاثیرگذاری آن مجله‌ها می‌باشد، نشان داده شده است.
کاملا مشخص است که پراکندگی جغرافیایی دانش بسیار نامتناسب است. شمار مجله‌های ایالات متحده آمریکا و بریتانیا بیشتر از مجموع مجله‌های دیگر کشورهای دنیاست. آلمان و هلند نیز جایگاه خوبی دارند. شمار مجله‌های کشور سوییس بیش از سه برابر کل قاره آفریقاست.
ایران هم با حدود ۴۰ مجله در این نقشه حضور دارد و پس از ترکیه مقام دوم منطقه را از نظر شمار مجله‌ها داراست گرچه میانگین ضریب نفوذ مجله‌های هردو کشور بسیار پایین است. امارات متحده عربی از این نظر وضعیت بسیار مناسب‌تری دارد.

دانش و زبان

این نمودار نمایشگر نقش زبان در تولید دانش در مجله‌های علمی می‌باشد. در این نمودار مجله‌های دانشگاهی براساس زبان و کشور تقسیم‌بندی شده‌اند و تیرگی رنگ نشانگر میانگین ضریب نفوذ مجله‌های منتشر شده در آن کشور می‌باشد. منبع داده‌های این نمودار نیز تارنمای دانش می‌باشد. این داده‌ها، مجله‌های منتشر شده به بیست و دو زبان را دربر می‌گیرد. از کشورهایی که مجله‌های کمی داشته‌اند چشم‌پوشی شده است.
چیرگی زبان انگلیسی (حدود ۸۶ درصد کل مجله‌های این مجموعه داده) در این نمودار بسیار روشن است. زیرا افزون بر مجله‌های چاپ شده در آمریکا و بریتانیا، مجله‌های انگلیسی زبان بسیاری نیز در دیگر کشورها چاپ می‌شود.
ایران نیز با شمار مجله‌های انگلیسی برابر با کشورهایی مانند برزیل، اتریش و اسپانیا (این کشورها در دیگر زبان‌ها هم حضور دارند) اما با ضریب نفوذ کمتر در بخش مجله‌های انگلیسی زبان قرار دارد.

دانش و ناشران

این نمودار کنترل مجله‌های دانشگاهی فهرست شده در تارنمای دانش به دست ناشران گوناگون را نشان می‌دهد. به کمک این نمودار پراکندگی جغرافیایی کنترل‌کنندگان چاپ و پخش دانش دانشگاهی مشخص می‌شود. داده‌های به‌کار گرفته شده برای کشیدن این نمودار، داده‌های JCR سال ۲۰۰۹ میلادی است. شمار ناشران در هر کشور بر روی نقشه نشان داده شده است و رنگ تیره‌تر نشان دهنده ناشران بیشتر می‌باشد. نمودار دیگر نشانگر شمار مجله‌های منتشر‌شده هر ناشر می‌باشد. این نمودار به سه دسته ناشران مجله‌های علوم طبیعی، ناشران مجله‌های علوم انسانی و ناشران هر دو، بخش شده است.
الزویر، اسپرینگر، وایلی و تیلور و فرانسیس بخش بزرگی از بازار چاپ دانشگاهی را در اختیار دارند.
بر اساس داده‌های این نقشه، ایران بین ۵۱ تا ۱۰۰ ناشر علمی دارد.

نقشه فلیکر

تصویرها بخش مهمی از دانش مدون را تشکیل می‌دهند و به درک بهتر جهان کمک می‌کنند. در این نقشه شمار عکس‌های فرستاده شده به شبکه فلیکر که برچسب جغرافیایی داشته‌اند بررسی شده است. فلیکر بزرگترین و پرکاربرترین شبکه ذخیره و اشتراک‌گذاری عکس می‌باشد که هم‌اکنون بیش از ۵ پنج میلیارد عکس را در خود جای داده است.
هر نقطه بر روی نقشه نشانگر شمار کل عکس‌های برچسب‌دار فرستاده شده به فلیکر تا ماه آپریل سال ۲۰۱۱ میلادی می‌باشد. در توضیحات این نقشه اشاره شده است که چگالی تصویرها ضریبی از جمعیت نمی‌باشد زیرا عواملی مانند سانسور شبکه (برای نمونه در ایران) و وجود سرویس‌های محبوب‌تر (برای نمونه در چین) بر شمار عکس‌های فرستاده شده اثر گذار است.
شمار عکس‌های ایران در مجموع بسیار کم و تنها در یکی دو نقطه به بیش از ۵۰۰ عکس می‌رسد.

پراکندگی نوشتارهای ویکی‌پدیا

بیشتر نوشتارهای ویکی‌پدیا درباره نهادها، مکان‌ها و رویدادها با مختصات جغرافیایی برچسب‌گذاری شده‌اند. برای ایجاد این نمودار یک و نیم میلیون نوشتار موجود در پایگاه داده ویکی‌پدیا (به همه زبان‌ها) در سال ۲۰۱۰ به‌کار گرفته شده است.
همان‌گونه که از نقشه پیداست، اروپا و آمریکای شمالی محل بخش بزرگی (۸۴ درصد) از نوشتارها می‌باشد. آنگولا با چهار نوشتار پایین‌ترین رتبه را دارد. نوشتارهای درباره جنوبگان (۷۸۰۰ نوشتار) بیشتر از نوشتارهای درباره هر یک از کشورهای آفریقایی یا آمریکای جنوبی می‌باشد.
ایران نیز یکی از پنج کشور خاورمیانه است که در این نقشه نشان داده شده است، با سهمی کمتر از ۱۰۰ مقاله در ازای هر میلیون نفر جمعیت.

سری زمانی پراکندگی زندگی‌نامه‌های موجود در ویکی‌پدیا در پنج قرن گذشته

برای بررسی بیشتر تفاوت اطلاعات درباره دنیا در ویکی‌پدیا، این نقشه سری زمانی پراکندگی نوشتارهای موجود در ویکی‌پدیا درباره افراد گوناگون از قرن شانزدهم میلادی تا کنون را نشان می‌دهد. با شمردن نام مکان‌های ذکر شده در هر نوشتار و یافتن مکانی که در آن نوشتار بیشترین نام از آن برده شده است، هر نوشتار برچسب‌گذاری جغرافیایی شد و این داده‌ها برای ایجاد این نقشه‌ها به‌کار رفته است. این رتبه‌بندی نام مکان‌ها برای نوشتارهای هفت زبان انگلیسی، آلمانی، فرانسه، هلندی، اسپانیولی، ایتالیایی و پرتغالی انجام شد. بنابراین روش به‌کار رفته تنها نگاهی به زبان‌های اروپای غربی دارد و دربرگیرنده همه زبان‌های ویکی‌پدیا نیست.
با توجه به این محدودیت در زبان‌های بررسی شده، غیرمنتظره نیست که ببینیم که بیشتر این پراکندگی جغرافیایی به غرب برمی‌گردد. با این حال کشورهایی مثل ژاپن، برزیل و کشورهای شمال اروپا که زبان آن‌ها هیچ یک از زبان‌های بررسی شده نیست، در نقشه کاملا پررنگ دیده می‌شوند که نشان می‌دهد کوشش خوبی در زمینه تولید و ترجمه نوشتارهای مربوط به بزرگان خود به زبان‌های اروپایی داشته‌اند.

محتوای تولید‌شده به‌دست کاربران در گوگل

این نقشه میزان محتوای تولید‌شده به دست کاریران که گوگل در سال ۲۰۰۹ فهرست‌کرده است را در یک نمونه ۲۵۰۰۰۰ نقطه‌ای از سرتاسر دنیا نشان می‌دهد.
ایالات متحده، اروپا و ژاپن محل تولید حدود ۹۰ درصد محتوا می‌باشد. گرچه ممکن است یکی از دلایل رتبه‌بندی پایین در برخی از کشورها سانسور یا به‌کارگیری رقیبان گوگل باشد، ولی باز هم اثر چندانی بر اختلاف زیاد بین کشورهای نامبرده و دیگر کشورها نخواهد داشت.
ایران در این نقشه دیده نمی‌شود!

جدا از جذابیت موضوع این پژوهش و شیوه بسیار خوبی که برای ارایه یافته‌ها با نمودارهای جالب انتخاب شده، جایگاه ایران در زمینه‌های گوناگون هم بسیار جالب و گاهی غیرمنتظره بود. فکر نمی‌کردم که همین تعداد ناشر مجله‌های دانشگاهی هم، حتی با این ضریب نفوذ کم، در ایران داشته باشیم. نکته دیگر این که پیشتر گفته می‌شد زبان فارسی سومین (یا چهارمین) زبان بلاگ‌هاست، پس چطور ممکن است محتوای فهرست شده در گوگل آنقدر کم باشد که در نقشه آخر حتی نمایش دیده نشود؟ به هر حال این گزارش و پژوهش‌هایی از این دست به شناخت بهتر ما از این که کجاییم و کجا باید برویم کمک بزرگی می‌نماید.

متن اصلی این نوشته را به زبان انگلیسی می‌توانید در قالب PDF از این‌جا و به صورت iBook برای دستگاه‌های اپل خود از این‌جا به رایگان دریافت کنید.

منبع نقشه‌ها:

Graham, M., Hale, S. A. and Stephens, M. (2011)Geographies of the World's Knowledge. Ed. Flick, C. M., London, Convoco! Edition.